„Prawdziwym celem jest gospodarowanie pieniędzmi w taki sposób, by pomagały nam w czynieniu dobra, w spełnianiu marzeń i jeszcze lepszym wykorzystaniu naszego potencjału.”
MARCIN IWUĆ
Zgodnie z art. 133 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (dalej: kro) rodzice są obowiązani do świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, które nie jest w stanie utrzymać się samodzielnie. Przez świadczenia alimentacyjne rozumie się dostarczanie dziecku środków utrzymania i wychowania, w tym związanych z troszczeniem się o jego fizyczny i duchowy rozwój oraz przygotowania jego należycie, w oparciu o jego uzdolnienia, do pracy dla dobra społeczeństwa.
Zakres obowiązku alimentacyjnego rodziców precyzuje art. 135 kro, zgodnie z którym jest on wyznaczany przez dwie przesłanki:
- usprawiedliwione potrzeby uprawnionego,
- zarobkowe i majątkowe możliwości zobowiązanego.
Te przesłanki wzajemnie na siebie rzutują, zwłaszcza przy ustalaniu przez sąd wysokości zobowiązania alimentacyjnego, albowiem ustalone przez sąd alimenty muszą być wypadkową obu tych przesłanek.
Pojęcie usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego nie posiada jednoznacznej definicji i jest ono każdorazowo ustalane w konkretnej sprawie. Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 16 grudnia 1987 roku (sygn. akt: III CZP 91/86, OSNC 1988/4/42) wypowiadając się w zakresie obowiązku alimentacyjnego wskazał, że pod pojęciem usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego „rozumieć należy potrzeby, których zaspokojenie zapewni mu – odpowiedni do jego wieku i uzdolnień – prawidłowy rozwój fizyczny i duchowy.” W uzasadnieniu uchwały sąd wskazał, że „rodzaj i rozmiar tych potrzeb jest uzależniony od cech osoby uprawnionej oraz od splotu okoliczności natury społecznej i gospodarczej, w których osoba uprawniona się znajduje. Nie jest możliwe ustalenie katalogu usprawiedliwionych potrzeb podlegających zaspokojeniu w ramach obowiązku alimentacyjnego i odróżnienie ich od tych, które jako przejaw zbytku lub z innych przyczyn nie powinny być uwzględnione. W każdym razie zakres obowiązku alimentacyjnego wyznaczać będą poszczególne sytuacje uprawnionego i zobowiązanego, konkretne warunki społeczno-ekonomiczne oraz cele i funkcje obowiązku alimentacyjnego. Dopiero na tym tle będzie można określić potrzeby życiowe – materialne i intelektualne uprawnionego. Zakres potrzeb dziecka, które powinny być przez rodziców zaspokajane, wyznacza treść art. 96 KRO, według którego rodzice obowiązani są troszczyć się o fizyczny i duchowy rozwój dziecka i przygotować je należycie – odpowiednio do jego uzdolnień – do pracy dla dobra społeczeństwa. Stosownie do tej dyrektywy rodzice w zależności od swych możliwości są obowiązani zapewnić dziecku środki do zaspokojenia zarówno jego potrzeb fizycznych (wyżywienia, mieszkania, odzieży, higieny osobistej, leczenia w razie choroby), jak i duchowych (kulturalnych), a także środki wychowania (kształcenia ogólnego, zawodowego), według zdolności, dostarczania rozrywek i wypoczynku.” W dalszej części uzasadnienia Sąd Najwyższy wskazał, że „każde dziecko musi mieć zapewnione podstawowe warunki egzystencji w postaci wyżywienia zapewniającego jego prawidłowy rozwój fizyczny, stosowną do wieku odzież, środki na ochronę zdrowia, kształcenie podstawowe i zawodowe oraz na ochronę jego osoby i majątku. Wyjście poza wymienione potrzeby zależy już tylko od osobistych cech dziecka oraz od zamożności i przyjętego przez zobowiązanego modelu konsumpcji.”
Natomiast sama wysokość usprawiedliwionych potrzeb małoletniego dziecka nie przesądza jeszcze o tym, że właśnie takie alimenty będą zasądzone przez sąd. Wynika to z tego, że wysokość zobowiązania alimentacyjnego uzależniona jest także od możliwości zarobkowych i majątkowych zobowiązanego. Istotne jest, że możliwości zarobkowe i majątkowe zobowiązanego określają zarobki i dochody, jakie uzyskiwałby przy pełnym wykorzystaniu swych sił fizycznych i zdolności umysłowych, nie zaś rzeczywiste zarobki i dochody. W związku z tym sam fakt braku osiągania dochodów w czasie, gdy ustalana jest wysokość zobowiązania alimentacyjnego, nie może stanowić samą w sobie przesłanki do odstąpienia od zasądzenia alimentów. W takim przypadku ustala się jakie wykształcenie oraz umiejętności ma zobowiązany i na tej podstawie ustala się jakie mógłby osiągać zarobki, gdyby wykorzystał posiadany potencjał. Sąd Najwyższy w cytowanym orzeczeniu wskazał, że „rodzice nie mogą uchylić się od obowiązku alimentacyjnego na tej podstawie, że wykonywanie tego obowiązku stanowiłoby dla nich nadmierny ciężar. Są obowiązani podzielić się z dzieckiem nawet najmniejszymi dochodami. W szczególnych przypadkach, gdy sytuacja dziecka tego wymaga, rodzice mają obowiązek wyzbywania się posiadanego majątku bądź jego niektórych składników, aby w ten sposób podołać ciążącemu na nich obowiązkowi alimentacyjnemu, np. dla ratowania zdrowia dziecka. Podstawą oddalenia powództwa o zasądzenie alimentów może być tylko brak wszelkich możliwości po stronie zobowiązanego, nie zaś szczupłość środków, jakimi on rozporządza.
Nie można wymagać od rodziców naruszenia przez zbycie substancji majątkowej, takiej jak gospodarstwo rolne, warsztat rzemieślniczy, czy też inny zakład usługowy, jeżeli stanowią one źródło utrzymania rodziny. Nie byłoby to celowe także ze względów gospodarczych. Dopuszczalne jest natomiast zbycie przedmiotów stanowiących własność osobistą o charakterze nieprodukcyjnym, takich jak biżuteria, dzieła sztuki itp. Zachodzi zawsze potrzeba zachowania rozsądnej równowagi pomiędzy zaspokajaniem potrzeb uprawnionego a poziomem życia zobowiązanego. Uwzględnienie roszczenia dziecka nie może doprowadzić do niedostatku rodziców.
Możliwości świadczenia alimentów nie ma ten, kto nie posiada majątku, nie jest – ze względu na stan zdrowia – zdolny do pracy zarobkowej i nie otrzymuje świadczeń. Nie dotyczy to sytuacji przewidzianej w art. 136 kro, gdy osoba zobowiązana do świadczeń alimentacyjnych, w ciągu trzech ostatnich lat przed sądowym dochodzeniem alimentów, bez ważnego powodu, zrzekła się prawa majątkowego lub w inny sposób dopuściła do jego utraty, albo gdy zrzekła się zatrudnienia lub zmieniła je na mniej zyskowne.”
W tym miejscu należy również zwrócić uwagę na jeszcze jedną zasadę, która może mieć wpływ na wysokość zobowiązania alimentacyjnego. Zasada ta nie została ujęta wprost w przepisach ale została wypracowana zarówno przez orzecznictwo jak i doktrynę – jest to zasada równej stopy życiowej. Oznacza to, że rodzice powinni zapewnić dziecku warunki materialne odpowiadające tym, w jakich żyją sami. Nie będzie to jednak dotyczyło potrzeb będących przejawem zbytku. Zasada ta obowiązuje zarówno przypadku, gdy dziecko żyje z danym rodzicem jak i w przypadku, gdy z nim nie mieszka.